باغبان شب؛ خرس سیاه آسیایی، گونه‌ی در معرض انقراض ایرانی

مقدمه

ایران به عنوان یکی از کشورهای غنی در زمینه تنوع زیستی، زیستگاه گونه‌های مختلف جانوری و گیاهی است، اما متأسفانه بسیاری از این گونه‌ها در معرض انقراض هستند. یکی از مهم ترین گونه های در معرض انقراض "خرس سیاه آسیایی” است. تیاور با اختصاص بخشی از درآمد خود در مشارکت با موسسه حمایت از تنوع زیستی زی‌بُن با حمایت از اجرای “پروژه‌های متنوع در زمینه.آموزش، پایش و مطالعه، حفاظت و توسعه زیستگاه، به دنبال نجات این گونه و حفظ تنوع زیستی است .

درباره خرس سیاه آسیایی

خرس‌ها، پستانداران بزرگ‌جثه‌ای از راستة گوشتخواران هستند که جز آفریقا، استرالیا و جنوبگان در سراسر خشکی‌های زمین پراکنده‌اند. هشت گونه خرس در دنیا وجود دارد که پراکندگی دو گونه از آنها به ایران می‌رسد. خرس قهوه‌ای که بزرگترین گوشتخوار ایران است و در جنگل‌ها و درخت‌زارهای البرز و زاگرس زیست می‌کند و خرس سیاه آسیایی که از خرس قهوه‌ای كوچك‌تر است و در کوه‌های خشک جنوب‌شرق ایران زندگی می‌کند. اما در طنزی تلخ آشناترین گونه‌های خرس برای ما ایرانیان پاندا و خرس قطبی هستند که البته هیچکدام در ایران حضور ندارند.

پراکندگی و ویژگی‌های ظاهری

خرس سياه آسيايي، همانطور که از نامش پیدا است فقط در قارة آسیا حضور دارد و از ژاپن تا ایران پراکنده است. در واقع جنوب‌شرق ایران غربی‌ترین پراکندگی جهانی خرس سیاه است. خرس سیاه که در زبان بلوچی به آن «مَم» و در شرق هرمزگان به آن «هُرس» می‌گویند یکی از گونه‌های به شدت در خطر انقراض ایران است که در کوهستان‌های خشک با درخت‌زارهای پراکندة پسته، زیتون، کنار، و درختچة داز در جنوب سیستان و بلوچستان، جنوب کرمان و شرق هرمزگان زندگی می‌کند. مهمترین مشخصة خرس سیاه نوار سفید هلالی‌شکل در سینه است که در تضاد با موهای سیاه سراسر بدن است. این نوار که گاهی به‌صورت لکه است همانند اثر انگشت در هر خرس منحصربه‌فرد است. گوش‌های بزرگ، گرد، و با فاصله از هم که به‌وضوح از موها خارج شده‌اند، از دیگر ویژگی‌های این گونه است و به‌راحتی قابل شناسایی است. سر بزرگ، چشم‌ها ریز، و دم بسیار كوتاه است و موهای بلند طوق‌مانندی در اطراف گردنش روییده است. ناخن‌های بلند و تیزش برای بالا رفتن از درخت بسیار مناسبند.

عادات و رفتار

خرس سیاه تک‌زی است و فقط مادر و توله‌ها با هم زندگی می‌کنند. شب‌گرد است و در تاریکی و خنکای شب و با استفاده از حس بویایی قوی خود منابع غذایی را پیدا می‌کند. روز را در غارها، شکاف سنگ‌های بزرگ یا زیر بوته‌ها استراحت می‌کند. خرس سیاه همه‌چیزخوار است اما 80 درصد رژیم غذایی‌اش را گیاهان تشکیل می‌دهند. بیشتر از میوه‌های وحشی (پسته، زيتون، داز، و کنار) و باغی (خرما، انگور، و زردآلو) و سایر قسمت‌های گیاهان مانند علف‌ها و جوانه‌ها تغذیه می‌کند. از حشرات به‌خصوص زنبور‌ها، پستانداران کوچک، و لاشه نیز تغذیه می‌کند. در سیستان و بلوچستان و هرمزگان بیش از 50 درصد رژیم غذایی‌اش از خرما تشکیل می‌شود. مهارت بسیار زیادی در بالا رفتن از درختان دارد و برای خوردن خرما از نخل‌های 20 تا 30 متری بالا می‌رود. زمستان‌خوابی نامشخص است، در بیشتر مناطق زمستان‌ها مشاهده نمی‌شود ولی در برخی مناطق فعال است. اواخر بهار و اوایل تابستان جفت‌گیری می‌کند و بچه‌ها اواخر زمستان به دنیا می‌آیند.

حفاظت و اهمیت بوم‌شناختی

خرس سياه آسیایی در طبقه‌بندی اتحادیة جهانی حفاظت (IUCN) در رتبة آسیب‌پذیر طبقه‌بندی شده است، اما جمعیت‌های ایران و پاکستان که زیرگونة بلوچي خرس سياه نامیده می‌شود، در آستانة انقراض قرار دارد. تخریب زیستگاه، زنده‌گیری توله‌ها (برای نمایش خیابانی) و کشتار مستقیم (برای محافظت از محصولات کشاورزی) از مهمترین تهدیدات این گونه است، اما در مورد اینکه کدام یک از تهدیدها بیشترین اثر را بر جمعیت خرس سیاه دارد، هیچ توافق مشترکی وجود ندارد، زیرا تهدیدهای ذکر شده بر حسب منطقه تغییر می‌کند. خرس سیاه نه تنها یک گونة به شدت در معرض خطر انقراض است، بلکه بعد از یوزپلنگ بیشترین اولویت حفاظت را در میان پستانداران ایران دارد. اما متاسفانه به دليل دورافتاده بودن زیستگاه‌های این گونه و دسترسی مشکل کمتر مورد مطالعه قرار گرفته و یکی از گونه‌های کمتر شناخته شدة حیات‌وحش کشورمان است. در واقع می‌توان این گونه را ناشناخته‌ترین پستاندار بزرگ‌جثة ایران نامید. این گونه به حدی ناشناخته است که بسیاری از مردم در شهرهای بندرعباس و میناب از حضور خرس سیاه در استان هرمزگان بی‌اطلاع هستند، با اینکه این گونه نماد طبیعت و محیط زیست استان هرمزگان است. و وقتی یک گونه و ارزش‌های آن برای اکوسیستم نه تنها برای مردم ایران بلکه برای نزدیکترین ساکنانش ناشناخته باشد، سخن گفتن از حفاظت از آن گونه بی‌معنی است. سازمان حفاظت از محیط زیست نیز برنامة خاصی برای حفاظت از این گونه ارزشمند ندارد، بطوریکه در چند سال گذشته حدود 7 توله خرس سیاه از متخلفین کشف شده است و قطعاً تعدادی هم هرگز کشف نشده‌اند.

خرس سیاه با خوردن میوة درختان وحشی و پراکندن بذر آنها نقش مهمی در جوانه‌زنی و احیاء درختان در کوهستان‌های خشک جنوب‌شرق ایران دارد. در واقع می‌توان خرس سیاه را باغبان شب نامید. باغبانی که بدون اینکه ما بدانیم نقش مهمی در حفاظت از پوشش گیاهی کوهستان‌هایی دارد که آب شرب مردم میناب، رودان و بندرعباس از آنجا سرچشمه می‌گیرد.

برای درک مشکل ایجاد شده و راه حل آن مقاله زیر رو مطالعه کنید:

اهمیت نخل برای مردم و خرس سیاه در ایران