اهمیت نخل برای مردم و خرس سیاه در ایران

ایران به عنوان یکی از کشورهای غنی در زمینه تنوع زیستی، زیستگاه گونه‌های مختلف جانوری و گیاهی است، اما متأسفانه بسیاری از این گونه‌ها در معرض انقراض هستند. یکی از مهم ترین گونه های در معرض انقراض "خرس سیاه آسیایی” است. تیاور با اختصاص بخشی از درآمد خود در مشارکت با موسسه حمایت از تنوع زیستی زی‌بُن با حمایت از اجرای “پروژه‌های متنوع در زمینه.آموزش، پایش و مطالعه، حفاظت و توسعه زیستگاه، به دنبال نجات این گونه و حفظ تنوع زیستی است .

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

به تلاش مرتضی آریانژاد و طاهر قدیریان

مقدمه:

در ایران باستان، درخت نخل به خاطر زیبایی، مقاومت و برکت، درخت زندگی لقب داشته و به حدی مورد توجه و تکریم ایرانیان بوده که در اکثر هنرهای ایران قبل از اسلام، می‌توان تصویر آن را مشاهده کرد. این درخت همچنین جایگاه ویژه‌ای در زندگی مردم جنوب و جنوب‌شرق ایران داشته و نقش آن روی بیشتر اشیاء باستانی کشف شده در جیرفت و بشاگرد حکاکی شده است. از گذشته‌های دور درخت نخل نه تنها مهمترین منبع غذایی مردم در شرق استان هرمزگان و جنوب شرق کشور بوده، بلکه وسایلی که از پیش (برگ) نخل می‌بافتند، نقش مهمی در زندگی آنها داشته است. به همین دلیل وقتی نخلی از بین می‌رود نمی‌گویند خشک شد، می‌گویند کشته شد.

اما کاشت درخت نخل در این مناطق که بیشتر کوهستانی است با مشکل بزرگی روبرو بوده و آن هم کم بودن زمین‌های هموار است. اما مردم محلی راهکار بسیار جالبی برای حل این مشکل و فراهم کردن زمین‌های صاف در پیش گرفته‌اند. مناطق جنوب‌شرق ایران، هر ساله تحت تاثیر پدیده آب و هوایی مانسون و بارندگی‌های شدید تابستانی است. این بارش‌ها در کوه‌های پرشیب این مناطق به سرعت جاری گشته و ایجاد رواناب و سیلاب می‌کنند که در اثر آن فرسایش شدید خاک رخ می‌دهد و خاک ارزشمند از این مناطق خارج می‌شود. از گذشته‌های بسیار دور، مردم محلی در دره‌های فراوان منطقه و در مسیر عبور سیلاب، دیواره‌هایی سنگی مانند سد یا بند می‌ساختند و این رسوبات متحرک و ارزشمند را کنترل می‌کردند. این کار در درازمدت باعث ایجاد زمینی حاصل‌خیز پشت دیواره سنگی می‌شد (تصویر 1). مردم محلی به این سدها دَربَن میگویند. «دَر» به معنی دره و «بَن» به معنی بند آوردن و بستن و یعنی دره را بند آوردن. بستر شکل گرفته پشت دربن که در زیر خود آب هم دارد محل مناسبی برای رویش گیاهان وحشی و کاشت درخت نخل بوده است و در طی سالیان طولانی نخلستان‌های زیادی در این مناطق توسط مردم محلی احداث شده است (تصویر 2).

تصویر 1: جمع‌شدن آب و خاک پشت دربن و ایجاد بستر مناسب برای کشت نخل

تصویر 2: نمونه‌ای از دربن و نخل‌های پشت آن

خرس سیاه آسیایی:

مناطق جنوب شرقی ایران، زیستگاه یکی از گونه‌های ارزشمند حیات‌وحش کشورمان یعنی خرس سیاه آسیایی است. این زیستگاه‌ها غربی‌ترین پراکندگی این گونه در جهان است. پژوهشی دربارة رژیم غذایی خرس سیاه در شهرستان‌های بشاگرد و رودان که نتایج آن در سال 2017 در مجله معتبر (Ursus) به چاپ رسید نشان می‌دهد 55 درصد رژیم غذایی این گونه را خرما تشکیل می‌دهد. بخاطر همین موضوع مردم محلی در گذشته تعارض زیادی با خرس سیاه داشتند ولی در چهل سال اخیر به خاطر مهاجرت گسترده مردم از کوهستان‌ها به شهرها، این زیستگاه‌ها خالی از حضور انسان شده و بیشتر این نخلستان‌ها رها شدند. شاید در نگاه اول رها شدن نخلستان‌ها به نفع خرس سیاه باشد اما باید توجه داشت که سال‌ها است که هیچ نخل جدیدی در این مناطق کاشته نمی‌شود و خیلی از نخل‌ها نیز بخاطر عدم رسیدگی از بین رفته‌اند. مشکل دیگری که در چند سال گذشته رخ داده افزایش سیلاب‌ها به خاطر تغییر اقلیم و در نتیجه شکسته شدن دربن‌های قدیمی است (تصویر 3). وقتی دربن تخریب می‌شود، با اولین سیلاب خاک‌های اطراف تنه و ریشه درخت نخل شسته می‌شود و ریشه درخت بیرون می‌زند (تصویر 4 و 5). این حالت باعث می‌شود یا درخت ثمردهی مناسبی نداشته باشد و به سرعت خشک شود یا اینکه درخت سقوط کند.

           تصویر 3: دربن تخریب شده و نخل‌های پشت آن

تصویر 4: فرسایش شدید و بیرون زدن ریشه درخت نخل

تصویر 5: فرد بومی میزان فرسایش خاک را با دست نشان می‌دهد.

مشکل ایجاد شده و راه‌حل:

بیشترین تعارض میان انسان و خرس سیاه در استان هرمزگان در زیستگاه‌های شهرستان رودان ثبت شده است. تعارضاتی که معمولا منجر به کشته شدن خرس‌ها می‌شود. یکی از دلایل افزایش تعارض در این منطقه علاوه بر تخریب زیستگاه به خاطر معدن‌کاری، کم شدن درختان خرما به دلیل شکسته شدن دربن‌ها است. به همین دلیل پروژه حفاظت از خرس سیاه در استان هرمزگان به این نتیجه رسید که اگر برای حفظ درختان نخل که مهمترین منبع غذایی در این مناطق است کاری صورت نگیرد، در آینده شاهد تعارضات بیشتری خواهیم بود.

به همین دلیل ترمیم دربن‌های موجود و ساخت دربن‌های جدید در دستورکار این پروژه قرار گرفت. به همین منظور چندین سفر به منطقه انجام و دربن‌های آسیب دیده شناسایی و با مردم محلی دربارة ترمیم آنها صحبت شد. در این سفرها 6 دربن که بیشترین تعداد درخت خرما در پشت آنها وجود دارد برای ترمیم در اولویت قرار گرفتند. همچنین برای نجات درخت زربین 2000 ساله در منطقه بشاگرد (تصویر 6) که جنوبی‌ترین پراکنش این درخت در جهان می‌باشد، یک دربن کمی پایین‌تر از این درخت ساخته خواهد شد تا این درخت ارزشمند و باستانی نجات یابد.

در واقع با ترمیم دربن‌ها به سه هدف می‌رسیم. هم جلوی فرسایش منبع ارزشمند خاک گرفته می‌شود، هم منبع غذایی خرس سیاه حفظ می‌شود و هم به نفع مردم محلی منطقه است. مرمت دربن‌ها علاوه بر جلوگیری از سیلاب‌هایی که ممکن است به روستاها آسیب بزند، باعث تقویت آب‌های زیرزمینی شده و هر ساله مقداری محصول خرما هم برداشت می‌کنند. در واقع صاحبان نخلستان‌ها مشکلی با تغذیه خرس از درختان‌شان ندارند و بیشترین ناراحتی آنها تخریب دربن‌ها و کشته شدن نخل‌ها است.